МУГЖ, АХМАД Б.ГАНЧИМЭГ: ХҮҮХЭД НАСАНДАА ЭДЛЭХ ЁСТОЙ БҮХ ЖАРГАЛЫГ АМСАЖ ҮЗСЭН БОЛОХООР ХАРЦ МИНЬ ДАНДАА ГЭРЭЛТЭЙ ЯВДАГ

Өөрийн сэтгэл хөдлөлөө дуу хөгжмөөр илэрхийлнэ гэдэг гайхамшиг. Түүний амьдралаас сэдэвлэж кино хийвэл тун сонирхолтой болох юм шиг надад санагддаг юм. Зуслангийн айлуудын хаалган дээр дуулж, түүхий өндөг залгидаг түүний балчир нас дурсамжаар дүүрэн. Хайрлах эрдэмд сургасан ээж аав хоёр нь түүнд ганхаж нугарашгүй бат бөх хувь тавилангийн суурийг тавьж өгчээ. Ямартаа л тэр надтай ярилцах зуураа “Тайванийн нэгэн сэтгүүлч 2008 онд надаас “Таны дуулсан ээжийн тухай дуу маш их таалагдлаа. Үнэхээр сайхан дууллаа. Таны дуу хоолой яагаад ийм уянгалаг сайхан юм бэ?” гэж асуухад нь би, “Энэ бол ижий аавын минь надад өгсөн хайр” гэж хариулж билээ...” хэмээсэн юм.

 Гунихарч үзээгүй гэмээр цоглог хар нүдэт энэ бүсгүй амьдралын шуургыг сөрж сурсан. “Энэ инээмсэглэлийн цаана их юм бий...” гэхэд нь түүний мөнхийн гал, цог дүрэлздэг нүдэнд нь мөнөөх алдарт Жокондагийнх шиг үл тайлагдах нууц гялсхийж билээ...

...Тайзны хурц гэрэлд үзэгчийн сандал пиг дүүрэн харагдана. Монгол Улсын Гавьяат жүжигчин, дуучин Б.Ганчимэг гэж хөтлөгчийг зарлахад алга ташилт нижигнэсээр алгуурхан намдаж анир чимээгүй, нам гүм ноёрхоно...

Тийм ээ, бид энэ удаад уншигч таныг дууны урлагийн энэ эрхэмсэг хатагтайтай хийсэн ярилцлагаараа дамжуулан уулзуулахаар бэлтгэсэн юм. Таалан болгооно уу.

-Таны сүүлийн үед хийж байгаа уран бүтээлийн талаар ярилцлагаа эхлүүлье гэж бодлоо.

-Сүүлийн үед гэвэл Булган аймгийн Тэшиг суманд очиж хил хилчдийнхээ аж амьдралыг харуулсан кино концерт хийж цагаан сараар үзэгчдэд хүргэх төлөвлөгөөтэй байна. Би чинь 21 жил ажиллахдаа бараг 21 теле концерт хийлээ шүү дээ. Цэргийн амьдралыг бие сэтгэлээрээ мэдэрч үзсэн уран бүтээлч хүний хувьд цэрэг, эх орны сэдэвтэй дууг зүрх сэтгэлийнхээ угаас дуулдаг. Миний уран бүтээлийн 90 орчим хувийг эх орон, хил, хилчдийн сэдэвтэй дуу эзэлдэг юм. Өнгөрсөн жил би “Энэ миний дархан хилтэй эх орон” гэдэг төгөлдөр хуурын дарамжтай номоо гаргасан. Энэ номондоо 1994-2020 он хүртэлх дуунуудаасаа сорчилж 57 дууг нь шилж оруулсан юм. Билэгдлээр нь бодвол 5, 7 гэдэг чинь миний азын тоо. Номыг бүтээхэд манай чуулгын олон уран бүтээлч оролцлоо. Энэ жил би өөрийн уран бүтээлүүдээрээ цэргийн дуу дуулаачдын уралдаан зохион байгуулахаар төлөвлөж байгаа. Эх орноороо бахархах үзлийг хүүхэд, залуучуудад төлөвшүүлэх мессэжийг өгөх зорилготой юм. Эх орон гэдэг асар том сэдэв юм шиг хэрнээ таныг би хүндэтгэхээс, үр хүүхэд нь аав ээжийгээ хайрлаж, найз нөхдөө хүндэтгэхээс л эхэлдэг шүү дээ.

-Та нэг ярилцлагадаа “Би дууг амьтай гэж итгэдэг” гэсэн байсан. Тэгвэл хил хилчдийн сэдэвтэй дууны уран бүтээлийг амьдруулахын тулд дуучин хүний дотоод сэтгэл ямар байх хэрэгтэй гэж боддог вэ?

-Хүний сэтгэл ариун гэгээн байсан цагт гэгээн сайхан аялгуу гардаг. Мэдээж хэрэг хүний амьдрал дардан биш. Хорвоогийн жаргал, зовлон бүхнийг бие сэтгэлээрээ туулна. Би дуулах урлагаар А-Я хүртэл нь заалгаж яваа хүн. Энэ бүх хугацаанд дуучин хүний жаргал зовлонг сэтгэл зүрхээрээ мэдэрсэн. Миний ээжийн аав буюу өвөө маань Пунцагийн Өлзий-Утас гэж ахлах дэслэгч цолтой, 1939 оны Халхын голын дайнд Баянтүмэнгийн нисэх хорооны отрядын даргаар, 1945 оны Чөлөөлөх дайнд нисгэгчээр, 1947 оны Баруун хилийн тулгаралтад тусгай отрядын нисгэгчээр үүрэг гүйцэтгэсэн хүн байсан. Өвөө маань айхтар урлагийн мэдрэмжтэй гитар, мандалин тоглодог, хүүхдүүддээ үлгэр ярьж өгдөг хүн байж л дээ. Өвөөгийн гэрт театрчилсан тоглолт байнга болдог байсан гэдэг. Ээж маань яг тэр эрдмийг ааваасаа өвлөн авч үр хүүхдүүддээ зааж өгсөн юм билээ. Хүүхэд насанд ямар жаргал эдлэх ёстой тэр бүх жаргалыг бидэнд өгсөн. Тийм учраас миний нүд дандаа гэрэлтэй явдаг болсон юм. Миний сэтгэл зүрхэнд зөв амьдрах гүн бат суурийг тавьж өгсөн болохоор ямар ч зовлон туулсан харцны минь тэр гэрэл бөхдөггүй. Ээж минь үлгэр ярьж өгөхдөө хүртэл өөрөө бүх дүрдээ хувирдаг, дуулахдаа толинд харж дуулдаг байсан. Ээжийг гараад явахад нь би толинд хараад яг дуурайна. Ингэж л өөрөө өөрийгөө анх олж авсан юм даа. Аливаа ажлыг хийхдээ ээж минь чин үнэн сэтгэлээсээ хийдэг. Хүүхдүүдээ ч яг тэгж сургасан. Багаасаа ээж аавынхаа зовлон жаргалыг зүрх сэтгэлээрээ мэдэрч өссөн болохоор зарчимч, хүнлэг, хариуцлагатай зан чанарыг нь дуурайсан гэж боддог. Ээж хөгжим тоглохоос гадна пянз тоглуулагч дээр намуухан хөгжим тавиад үлгэр ярьж өгдөг байлаа. Ингээд л бид зүүдний ертөнцөөр аялж, үлгэрийн далайд умбана. Ээж минь бидний сэтгэн бодох чадвар, логик сэтгэлгээг ингэж л хөгжүүлдэг байсан. Хүний дотоод сэтгэл хэдий чинээ баян байна, хүн тэр хэмжээгээр чөлөөтэй сэтгэдэг, аливаа ажлыг маш хурдан шаламгай хийдэг болчихдог юм билээ.

-Энэ салбарт хорь гаруй жил ажиллаж байгаа хүний хувьд та хилчдийн ажил амьдралыг сайн мэднэ шүү дээ. Уран бүтээлээ амьдруулахад туршлага их нөлөөлдөг үү?

-Хил дээр төрсөн тэр бүх мэдрэмжүүд нөлөөлдөг. Хилийн заставт очиход манай хилчид чемоданыг маань бариад л гүйдэг. Би харин тэдний өмнөөс их ядардаг юм. Аль болох хүнд тээр болохгүй юмсан, чаддаг юмаа би өөрөө хийх юмсан гэсэн хүнлэг эрхэм чанар миний дотор бий. Урлагийн зам их хатуу. Гэтэл манай зах зээл бага. Ялангуяа дуучин хүн уран бүтээлээ түмэнд хүргэх бүх ажлыг өөрөө хийдэг. Дуу дуулна гэдэг нь миний хувьд амьдралаас олж авсан бүх мэдлэг, туршлага, чин сэтгэлээ дэлгээд халуун дулаан яриа өрнүүлж өөртэй чинь зүгээр л ярьж байгаа хэрэг юм. Би энэ амьдралаас юуг мэдэрч байгаагаа уран бүтээлээрээ, сэтгэл хөдлөлөөрөө илэрхийлж хүмүүстэй ярилцахыг хүсдэг. Миний уран бүтээл хүмүүстэй дотно сайхан ярилцаж, хүмүүст сайн сайхныг бэлэглэж, хань нөхөр нь болж, зовлон бэрхшээлийг туулах эрч хүч, зоригийг өгч нөлөөлж чадаж гэмээнэ миний хүн болж төрсний зорилго оршино. Энэ бол нийгмийн өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлага минь юм. Дуучин хүн хүмүүстэй ярьж чаддаг байх хэрэгтэй. Уран бүтээлч хүний бүтээл нийгмийн амьдралын толь нь болж явдаг. Тэгж гэмээнэ тухайн уран бүтээл хүмүүсийн зүрх сэтгэлд хүрдэг. Яагаад гэвэл тухайн үеийн хүмүүсийн сэтгэхүй аж амьдрал, мөн чанар уран бүтээлд нь тусгалаа олж хадгалагдан үлддэг юм шүү дээ.

-Хамгийн сүүлд хэзээ тайз руу гарахын өмнө танд сандрах мэдрэмж төрсөн бэ?

-Ер нь бол тайз руу гарахын өмнө байнга л түгшдэг. Хувцасаа өмсөөд, сэтгэл зүйн бэлтгэлээ хийж эхэлдэг. Харин тайзан дээр гарсан хойноо жинхэнэ “асаж” өгнө дөө. Дуучин хүний хамгийн сайхан жаргал нь тайзан дээр “асах” байхгүй юу. Өөрөөр хэлбэл тайзан дээр амьдрах. Дуучин хүний амьдрал тайзан дээр л буцалж байдаг юм шүү дээ.

-Та тайзан дээр гарах болгондоо тэгж “асдаг” уу?

-Тийм ээ. “Асах”-ын тулд л би дуучин болж төрсөн биз дээ?

-Ямар үед та өөрийгөө хамгийн их аз жаргалтайгаар мэдэрдэг вэ?

-Би ер нь тэгж айхтар гуниад байдаггүй шүү дээ. Гуньсан үедээ спортоор хичээллэх юм уу аль эсвэл дуугаа дуулдаг. Тэр уран бүтээлийг хийхэд хүчин зүтгэсэн олон сайхан хүмүүс, олон сайхан дурсамжуудыг бодож кайф авна. Дуу дуулна гэдэг чинь нэг төрлийн бясалгал юм. Дуугаа дуулахад хорвоогийн бүх хүлээс тайлагдаж, жингүйдэх мэт мэдрэмж төрдөг. Агаар мандал юутай хээтэйгээ нэг урсгалд орчих шиг санагддаг.

-Урлагийн хүч л гэж тэр байх даа. Урлагийн хүмүүсийг хөгширдөггүй гэдэг нь үүнтэй ч бас холбоотой байж мэдэх юм?

-Биеэс гарч буй тэр бүх долгионууд чичирхийлж цусны эргэлтийг сайжруулахаас эхлээд физиологийн ямар нэг “юм” явагдах шиг болдог шүү.

-Сэтгэлийг ариусгадаг байх нь?

-Дууны урлаг хүмүүст сэтгэлийн хүмүүжил олгодог. Ижий аав хоёр минь биднийг их дэмждэг байлаа.

-Та дурсамж номоо яагаад “Чиний минь ирэх харгуй” гэж нэрлэсэн юм бэ?

-Энэ нэрийг манай Бааска /бэлтгэл хурандаа Д.Баасанжаргал/ өгсөн юм. Түмэнд түгсэн дууныхаа нэрээр нэрлэх нь зөв гэсэн юм л даа. Талийгаач Г.Мөнхжаргал ахынхаа энэ дуунд би маш их хайртай. Өөрийн жижигхэн шүлгийн номыг тэр надад дурсгахдаа “Чиний миний ирэх харгуй” дууны минь жинхэнэ эзэнд гэж бичсэн байдаг юм.

-Мэдээж хэрэг анх цэргийн чуулгад орсон үеэ бодвол та өнөөдөр жинхэнэ цэргийн бүсгүй болсон байх. Танд цаг хугацаа хурдан өнгөрсөн юм шиг санагддаг уу?

-Тийм шүү. Орь залуу насандаа хилээр явахад хөгшрөхгүй юм шиг л санагддаг байлаа. Гэтэл өнөөдөр ямар олон залуу уран бүтээлчид нэмэгдээ вэ. Би 2016 оноос дуулах ур зүйн багшаар ажилласан. Шавь нар маань чамгүй амжилт гаргалаа. Уран бүтээлийн жаргал зовлонг хар багаасаа мэдэрсэн болохоор тэднийгээ аль болох зөв зам руу нь хөтөлж оруулах сан гэж боддог. Би тэдний насыг тойроогүй дайраад гарсан шүү дээ. Энэ дашрамд сонирхуулахад би өөрийн бие даасан пянзыг гаргахаар төлөвлөж байгаа. Харин анхны кассетаа МУГЖ Н.Чулуунхүү ахын гэрт Ч.Занданпүрэв ахаар бичүүлж гаргаж байлаа шүү дээ.

-Өө, бүр хуучны пянз хэлбэрээр нь гаргах хэрэг үү?

-Тийм. Би чинь анх дөрөвдүгээр ангид байхдаа Выставкагийн байранд акустик хавтан босгоод “Мелодия” пянз дээр “Улаан бүч” чуулгынхантайгаа 10 дуу бичүүлж байлаа шүү дээ. Энэ бол миний амьдралд тохиолдсон хамгийн дурсамжтай бөгөөд хамгийн хэцүү, хүүхэд насанд дэндүү ахадсан том бичлэг байсан даа. УГЗ Т.Чимэддорж гэж айхтар хатуу багш байлаа. Ер нь урлагийн замд их хатуу багш нар таарч, их зүйлийг зааж сургасан.

-Та шавь нартаа хэр хатуу багш вэ?

-Ер нь зовлон үзсэн хүн нэг их хатуу байдаггүй юм шүү дээ. Өөрөө үзэж туулсан амьдрал болохоор мэдрээд байдаг юм. Гэхдээ түүнийгээ аль болох илэрхийлэхгүй байхыг хичээдэг. “Хал нь гаднаа, хайр нь дотроо” гэдэг биз дээ. Шавь нараа ташуурдана, хөшүүрэгдэнэ, “уншина”. Бас яг сэтгэл зүйч шиг мэдэрдэг болчихдог юм.

-ХЦДБЧ маань саяхан бүтэц орон тооны хувьд нэлээд шинэчлэгдлээ. Энэ чуулгад олон жил ажилласан хүний хувьд та энэ өөрчлөлтийг хэрхэн хүлээж авсан бэ?

-Чуулгын маань хувьд бүтэц, орон тоо шинэчлэгдсэнээс гадна шинэ залуу боловсон хүчнүүд томилогдлоо. Уран сайхны удирдаачаар цэргийн хөгжмийн сургуулийг онцсайн дүнтэй төгссөн дэд хурандаа Д.Отгонтогтоол томилогдсонд маш их баяртай байгаа. Манай чуулгаас их сайхан уран бүтээлчид, уран бүтээл төрж гарна гэдэгт би эргэлзэхгүй байна. Залуучууд маань эрч хүчтэй ажиллаж байна. Удахгүй амьд хөгжимтэй, цоо шинэ уран бүтээлүүд төрөн гарах болно. Дуулалт жүжиг, бүжгэн жүжиг тайзнаа амилна. Манайд ахлах ахлагч Б.Гончиг, Л.Болор-Эрдэнэ, Б.Батсайхан, М.Отгонжаргал, Г.Түвшинбаяр, Н.Энх-Амгалан гээд гайхамшигтай ховор, уран гоё хоолойтой дуучид олон бий. Тэднийг дуулахад тэр чигээрээ монголын уудам тал үзэгдээд, монголын үнэртэй салхи үнэртээд явчихна шүү дээ.  Эд нар маань ахмад үеийнхээ үгийг сонсож, өөрсдийгөө зөв чиглүүлж яваасай гэж боддог. Намайг анх ХЦДБЧ-д ороход дэслэгч генерал Ш.Арвай агсан их сайхан үг хэлж билээ. Би залуу, бас омог бардам байж. “Цагаан лавай” шилдэг дууны уралдаанд оролцоод дөрвөн удаа дахиулж байлаа шүү дээ. “Амьдралд янз бүрийн юм тохиолдоно. Чи уран бүтээлээ л сайн хийгээд яв. Хэдэн жилийн дараа хийсэн уран бүтээл чинь чиний өмнөөс ярина” гэж тэр үед хэлж, ухааруулж билээ. Агуу юм энгийн байдаг гэдэг дээ. Харин миний нэг харамсаж байгаа зүйл бол дуулах ур зүйн багш гэдэг албан тушаалыг байхгүй болгосон явдал. Энэ бол дуулаачийн хувьд их чухал мэргэжил юм. Дуулах урлагийн багш бүх техникийг заадаг. Техник маш чухал шүү дээ. Бас 2016 оноос хойш цонхгүй, агаарын солилцоо байхгүй өрөөнд дуулах ур зүйн хичээл заасан гэж бодохоор харамсалтай санагддаг. Харин шавь нар маань сайхан амжилт гаргаад явж байхыг харах маш сайхан байдаг. Манай дуучин ахлах ахлагч Б.Батсайхан маань ЗХУ-ын Ардын жүжигчин Лхасаран Лодонович Линховоины нэрэмжит тэмцээнд III байрыг эзэлсэн бол дуучин ахлах ахлагч Б.Гончиг тусгай байр эзэлсэн амжилт гаргалаа шүү дээ.

-Бригадаар явахад төрдөг сэтгэгдэл?

-Хамгийн сайхан нь хил дээр очиход хилчин дайчид маань “Хилийн цэрэгт ирснээрээ үнэхээр бахархлаа. Ямар азаар энд ирэв ээ” гэдэг юм.  Тэднийхээ сэтгэлийг хөглөж, уран бүтээлээрээ ярилцаж ойлгуулна гэдэг хамгийн гоё жаргал. Тийм учраас уран бүтээлээ маш сайн боловсруулж гаргах хэрэгтэй байдаг. Уран бүтээл гэдэг чинь гоёл биш. Энэ бол хүний амьдралын баяр гуниг, жаргал, зовлон, сэтгэл зүрхний угаас бүтээгдсэн ариун нандин зүйл.

-Таны дуулахыг сонсохоор заримдаа хамаг бие арзайгаад, шар үс босоод байдаг юм. Ёстой сонин мэдрэмж төрдөг юм билээ. Үгээр бол түүнийг илэрхийлэх аргагүй. Хүн яаж ингэж дугарч чаддаг юм бол гэж гайхдаг шүү.

-Баярлалаа. Би чамтай сайхан ярилцсан байна шүү дээ. Хүний биеэс 1000 гаруй долгион гардаг гэнэ лээ. Бодол, ухаарал шингэсэн тэр долгион хүнээс хүнд мэдрэмжээр дамжин тээгддэг байх нь. Дуучин хүн дуулах ур чадварт суралцаад, тольтой харьцаж өөрөө өөртэйгөө ярилцах нь их чухал. Тол бол №1 багш гэдэг дээ. Толинд хараад зүгээр нэг дуулахгүй шүү дээ. Ямар нэгэн үйлдэл хийнэ. Дуугаа хүнд хүртэл нь бэлтгэл сургуулилт хийдэг. Өөрийнхөө хүлээснээс давж байж л уран бүтээл хүнд хүрдэг гэж үздэг.

-Танаас эмэгтэй хүний чамин атлаа сүрдмээр, хүүхдэрхүү хэрнээ гэрэлтсэн дүр төрхийг олж хардаг. Таны нүдийг яг л Жокондагийнх шиг нууцлаг гэж Бааска хурандаа нэгэнтээ хөрөг нийтлэл бичиж байлаа шүү дээ. Тийм галтай харцыг хэрхэн өрдөж явдаг нууцаа хэлж өгөхгүй юу?

-Миний нүдний гал цог бол ижий, аавын минь буян. Хүүхдүүдээ үнэхээр сайн хүмүүжүүлсэн байгаа биз?

-Уран бүтээлч хүн ер нь унжийгаад байж болдоггүй байх даа?

-Тийм. Өөрөө манлайлж явах ёстой.

-Тэгэхээр омголон, дэврүүн байх нь зөв ч юм шиг?

-Дэврүүн байх үедээ дэврүүн байх нь зөв өө. Харин нас 50 гараад ирэхээр намбалаг болчихдог юм байна. Гэхдээ ижий, аавтайгаа өтөлж байгаа хүн чинь эрхэлж нялхарсан хэвээрээ л байх юм даа.

-Та их эрх, өөрийнхөөрөө хүн шиг санагддаг?

-Тийм шүү. Эрдүү зан бол багынх. Би чинь ер нь багадаа ч их мариалаг байсан, мөнхийн “хөвсгөр” бүсгүй шүү дээ. Бага байхад хүүхдүүд намайг “гахай” гэж шоолно. Тэгэхээр нь тэгж доошоо орохгүйн тулд бүхнээс илүү байхыг хичээдэг байлаа. Ижий, аав хоёр минь бидэнд үнэхээр сайхан жаргалыг бэлэглэсэнд нь хязгааргүй их баярладаг.

-Тэд үнэхээр хүүхдүүдээ маш сайн хүмүүжүүлжээ. Одоо дуулж хуурддаг хэвээрээ юу?

-Манай ээж дуулна шүү. Багачуудаа тойруулчихаад одоо ч зааж сургасан хэвээр байдаг юм. Биднийг багад улс орнуудын цуврал үлгэрийн ном их авч өгдөг, түүнийгээ өөрөө уншиж өгдөг байлаа. Манай гэр тэр чигтээ үлгэрийн ертөнц, театр, жүжгийн тайз болчихдог байсан. Тэр их ажлынхаа хажуугаар биднийг яаж тэгж их баяр баяслаар дүүрэн байлгаж байсныг нь одоо хүртэл гайхдаг.  Ижий аав минь нас дээр гарч хүүхэд шиг болох тусам би ижий, аавынхаа оронд ижий аав нь болчихсон ч юм шиг санагдах болсон. Энэ ч бас нэг жаргал юм даа.

-Одоо үед бүгд л хүүхдэдээ ухаалаг утас үзүүлэх болж дээ.

-Амьд харилцаа үүсгээд анхаарал халамж тавих юм бол хүүхэд бүхэн жаргалтай сайхан байна шүү дээ. Одоо цагт бүгд л амар хялбар амьдралыг хүсэх болж дээ. Өвөг дээдэс маань бидэнд ийм сайхан жаргалтай амьдралыг бэлдээд өгчихөж.

-Манай цэргийнхэн эрт тэтгэвэрт гардаг болохоор амьдралаа хоёр үе шаттайгаар авч үзэж төлөвлөөд байх шиг ээ?

-Цэргийн уран бүтээлч байна гэдэг хамгийн гоё зүйл шүү дээ. Бидний хувьд хамгийн сайхан, хамгийн бахархмаар үе бол цэргийн амьдрал. Би өвөөгийнхөө залгамж халааг авч яваа гэдгээрээ маш их бахархдаг. Агаарт гурвалсан эргэлт хийсэн нисгэгчдийн нэг гэж байгаа шүү, манай өвөө чинь. Гурван дайнд оролцсон өвөөгөөсөө эрч хүчийг нь өвлөж авсан гэж боддог. Нэг ажил эхэлсэн бол заавал дуусгаж байж салдаг зан чанар маань ч бас өвөөгийнх. Хилчдээрээ би мөн ялгаагүй бахархдаг. Хараад нулимс унагах үе ч байна. Ерөөсөө л хайр урсаад байдаг юм. Хүний амьдрал хайр дээр тогтдог гэж яг үнэн шүү. Хилийн цэргийн амьдрал юмыг хайрладаг “өвчтэй” болгочихдог юм билээ. Улсынхаа хилийг хичнээн ч олон удаа тойров доо. Энэ хугацаанд олон бэрхшээлтэй тулгарлаа, олон янзын хүмүүстэй учирлаа. Тэр бүхэн амьдралын туршлага, дурсамж болон үлдэж дээ. Хилийн цэргийн амьдрал бол бахархмаар амьдрал шүү. Хүний хөл хүрээгүй онгон байгаль хүний сэтгэлийг маш гоё хөглөж, ариусгадаг юм.

-Хүнд хөдөлмөр хийж байгаа ч түүнийгээ юман чинээ боддоггүй манай хилчид бас бахархмаар хүмүүс шүү.

-Тийм ээ. Хамгийн сайхан залуу насаа эх орныхоо төлөө зориулдаг хүмүүс шүү дээ. Жаргаж цэнгэх сайхан насаа эх орондоо, хилдээ зориулдаг бурхан шиг хүмүүс бол хилчид. Энэ хүнд хөдөлмөртөө эзэн нь болж байгаадаа тэд жаргалтай байдаг. Хүнд жаргалыг бэлэглэж байгаа хүн өөрөө илүү жаргалыг мэдэрдэг юм гэнэ билээ. Миний амьдралын хамгийн гол утга учир бол хил. Хил явж ирчихээд хэсэг бодлогоширдог шүү дээ. Чи тэгдэг биз дээ? /инээв. сурв/ Халуун дулаан хайр мэдрэгддэг. Тэгээд л сайхан уран бүтээл төрнө дөө.

-Нэг хэсэгтээ л оюун санаа цэнэглэгддэг шүү. Тэр бүх мэдрэмжийг шингээж дуулж байгаа учраас таны дуунд хил хязгаар амилах нь аргагүй л юм байна даа.

-Үг бүхэн амьтай. Үг бүхэн жаргал, зовлонтой. Дуу гэдэг бол хүний сэтгэлээс урсан гарсан амьтай, жинтэй зүйл юм даа.

-Бид чуулгынхаа тоглолтыг үргэлж үнэ төлбөргүй үздэг. Гэхдээ үзэх тоолондоо маш гоё мэдрэмжтэй үлддэг. Бид уран бүтээлчдийнхээ үнэ цэнийг хэр үнэлж хүндэтгэж чаддаг гэж та боддог вэ?

-Бид тангараг өргөсөн уран бүтээлчид. Ямар нэгэн үнэ төлбөргүйгээр хилчдэдээ үйлчлэх ёстой. Уран бүтээлийг үнэлэх үнэлэмж тал дээр жаахан тиймхэн санагддаг. Гэхдээ өнөөдрийн нөхцөл бололцоондоо тааруулах хэрэгтэй. Үнэлээгүй гээд ялархах эрх байхгүй. Ер нь уран бүтээлийг үнэлүүлэх гэж хийдэггүй. Харин уран бүтээлээр ярилцах гэж хийдэг юм. Хүний амьдрал хайр дээр тогтдог. Дэлхийн бүх сонгодогуудын бүтээл чин үнэний, чин үнэн хайрын төлөөх тэмцэл байдаг. Тэгэхээр уран бүтээлд чин үнэн хөдөлмөр зүтгэлээ шингээж, маш нухацтай хандах хэрэгтэй.

-Дуучин хүнд зритель их нөлөөлдөг байх л даа. Гэхдээ уран бүтээлч хүмүүсийн хувьд тайзыг үнэлж хүндлэх үнэлэмж нь их өөр байдаг юм шиг санагддаг. Тайзны тэр гэрэл гялалзсан өнгө төрх, тэр содон үнэрээс нь танд ямар мэдрэмж төрдөг вэ?

-Тайз гэдэг бол уран бүтээлч хүний хувьд хамгийн нандин, хамгийн гоё орон зай. Өөрийнхөөрөө байх, сэтгэлээ илэрхийлэх орчин. Тайзан дээр гарахад дэлхий ертөнц тэр чигээрээ миний сэтгэлд багтаад ороод ирдэг. Бүх орон зайг мэдэрч, дэлхий ертөнцийг багтааж дуулах ёстой. Түүнийг бий болгохын тулд асар их хөдөлмөр шаардагдана. Би тайзан дээр 40 гаруй жил болжээ. Хүүхдийн “Улаан бүч” чуулгаас Улсын ардын дуу бүжгийн чуулга, Дуурь бүжгийн эрдмийн театр, “Түмэн эх” чуулга, ХЦДБЧ-ын том тайзан дээр гарч жаргасан он жилүүдийн дурсамж надад бий.

-Та нэлээд “чангахан школоор” дамжсан байна шүү?

-Тийм ээ, намайг ажиллаж байх үед МУГЖ Д.Банзрагч, Ш.Даваахүү, Д.Надмид, Г.Цэрэнханд, Д.Түвшинжаргал, Ж.Мэнд-Амар, М.Бадам, Ж.Нансалмаа, Б.Сарантуяа, Ардын жүжигчин А.Нэргүй, Г.Түмэндэмбэрэл, Д.Лувсаншарав, Х.Уртнасан, УГЗ С.Сүндэд гээд томчууд байлаа.

-Таны амьдралд хэзээ ч мартагдахааргүй хамгийн сургамжтай үгийг хэлсэн багш тэдний дунд байсан болов уу?

-Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгад ажиллаж байхдаа би “Сүнжидмаа” дуулалт жүжгийн Сүнжидмаагийн дублёроор сонгогдсон юм. Тэр үед МУГЖ Д.Банзрагч ах намайг нүднийх нь үзүүрт харагдах болгонд дуудаж Сүнжидмаа дуулуулна. Дээд өнгөө авч чадахгүй бол “Хэн чамайг Сүнжидмаа дуу гэсэн юм” гээд л дандаа загнадаг байлаа. Би сүүлдээ Д.Банзрагч ахтай тааралдчихвий гээд анги руугаа ч орж чадахгүй сэмхэн нуугдаж хардаг болчихсон. Надад тухайн үедээ их хэцүү санагдаж байсан ч одоо бодоход тэр үг намайг сайн дуучин болоход маш их нөлөөлсөн гэж боддог. “Улсын төв тайзан дээр гарчихаад ингэж алхлаа чи” гээд л загнадаг байсан нь намайг хурцалж, зоригжуулж байж дээ. Сувилагчаар ажиллаж байгаад СУИС-д шалгалт өгөхөд Н.Норовбанзад гуай намайг шууд л Ардын дуу бүжгийн чуулгад оруулчихсан юм. Би их азтай хүн шүү. Бурхан надад нэг хэсэг зовлон, нэг хэсэг жаргалыг өгчихөөд л ташуурдаад байсан шиг байгаа юм.

-Та их эрт өөрийгөө олж дээ?

-Хүүхэд байхад ээж, аавын минь өгсөн ухаарал, хүмүүжил намайг өдий зэрэгт хүргэсэн. Би багадаа салаан даргаас бүлгэмийн зөвлөлийн дарга хүртэл сонгуульт ажил хийж байлаа. Ямар сайндаа л аав маань, “Гэр оронд чинь хийх ажил байдаггүй юм уу” гэж байхав. Аав маань хүүхдүүдээ зодно гэж байхгүй. Аавыг нэг чанга үг хэлэхэд уйлчихдаг байлаа шүү дээ. Би эрх мөртлөө их ажилсаг хүүхэд байсан.

Оюутан байхдаа “Ханброй”-д аяга таваг угаагч хийдэг байлаа. Бас хүнсний 50 дугаар дэлгүүрт жимсний худалдагч хийнэ. Тэгээд л багш нар, таньдаг найз нөхөд орж ирэхээр лангуун дор ороод нуугдчихна. Би ер нь багадаа их завгүй хүүхэд байжээ. Уран гулгалт, шатар даам, математикийн дугуйланд явдаг, математикийн олимпиадын аварга сурагч байлаа. Бас дунд сургуулийн сурагч байхдаа таван онцыг эзэмшигч болж, 1983 онд тэргүүний сурагчаар шалгарч олон улсын пионерийн “Найрамдал” зуслангийн анхны олон улсын ээлжээр 21 хоног амрах эрхийн бичгээр шагнагдаж "Оч" бүлэгт Болгар улсын хүүхдүүдтэй хамт амарч байсан шүү. Тэр үед төр засгаас хүүхдүүдийг чаддаг ч бай, чаддаггүй ч бай маш их арга хэмжээнд оролцуулдаг байлаа. Бид зохион байгуулалттайгаар зэрлэг хүртэл зулгааж байв. “Хөдөлмөр хүнийг бий болгоно” гэдэг чинь тэр байхгүй юу. Хүүхдүүд багаасаа хөдөлмөрт дуртай, нөхөрсөг болдог юм л даа. Ийм гоё нийгмийг бид бүтээж байсан юм. Сүүлд сувилахуйн сургуульд сурч байхдаа оюутан залуучуудын урлагийн үзлэгийн алтан медалийн эзэн болж явлаа.

-Хамгийн их сэтгэл догдолж үздэг урлагийн бүтээл?

-Би уран зурагт дуртай. Миний анхны нөхөр уран барималч, зураач В.Энх-Амгалан гэж хүн байлаа. Тэр монументаль чимэглэлийн үйлдвэрт ажилладаг байсан. Нөхөр маань зургаа зураад л харин жаазлах, зүлгэх, хүрээ татахаас эхлээд бүх арын ажлыг нь би хийдэг байсан юм. Бид нэг хүүтэй байлаа. Хүү маань өвдөж, бидэнд мөнгөний хэрэг гарсан тул зураг, сийлбэрээ зардаг байв. Манай нөхөр чинь Жанрайсаг бурханы сэржим өргөж байгаа гарыг нь бүтээсэн хүн шүү дээ. Ингээд хүү минь өөд болж, би  сургуулиа төгссөн цагаас хойш бид тус тусын карьерийг хөөх болсон.

-Энэ сэдвээр өмнө нь ний нуугүй ярьсан тул асуухаас халгаад байсан юм л даа.

-Зүгээр дээ. Хүүхэд гэдэг өөрийнхөө насанд тохирсон хүүхдийн уран бүтээлээр амьсгалах нь их чухал байдаг юм шүү. Дуугаар дамжуулж асар том хүмүүжил олж авдаг гэдгийг манай эцэг эхчүүд анхаараасай гэж боддог.

-Та сувилагчаар ажилласан бол өдийд урлагийн тайзан дээр биш аль нэг эмнэлэгт л харайлгаж явах байжээ?

-Ээж маань их өвдсөн учир би эмч болохоор шийдсэн юм л даа. Тэгээд Анагаахын сургуульд конкурсдээд уначихсан тул сувилагчийн сургуульд орсон юм. Тэндээсээ ЭХЭМҮТ-ийн клиникийн дутуу нярайн тасгийн сэхээн амьдруулах сувилагчаар ажилласан.  Гэхдээ энэ бүх хугацаанд урлагаа нэг ч өдөр орхилгүйгээр уралдаан тэмцээнд оролцдог байлаа.

-Хил хамгаалах байгууллага 2022 онд “Дархан хилийн албанд итгэл дүүрэн, сэтгэл хангалуун хилчин” байх зорилт дэвшүүлж офицеруудын манлайллын жил болгон зарласан. Үүний тулд жишээ нь бид юу хийж чадах вэ?

-Үүний тулд хүн бүр хариуцлагатай байх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь энэ албанд үнэнч шударга байх хэрэгтэй. Аливаа нэг татаас, түлхээсгүйгээр! Хүн бүр чаддаг юмаа хийгээд, хийж бүтээснийг нь зөв үнэлж дүгнээсэй. Хэрвээ манай залуучуудад атаа жөтөө байдаг бол өөрийнхөө чаддаг юмыг сайн хийж сэтгэлээ ариусгах хэрэгтэй. Битгий нэг нэгэндээ саад бол. Сайхан юм хийж байгаа хүнд урмыг үг хэлж, чадлаараа дэмж. Хэн нэгэнд муу юм хийсэн бол өтөл насанд чинь эргээд муу үйлийн хариу нь ирнэ гэдгийг санах хэрэгтэй. Өөрөө өөртөө битгий дарамт бий болго. Юм хийх гэж байгаа бол битгий аргацаа. Мэргэжилдээ мэргэш. Хаана, хаанаа хариуцлага дутагдаад байна уу гэж би хардаг. Нэг нэгнийхээ сэтгэлд сайхан дурсамж үлдээ. Чадахгүй бол суралц. Харин мэдэхгүйгээсээ битгий ич л гэж хэлье.  

-Бид өөрсдийгөө болоод байна гэж боддог учраас дутагдлаа олж харахгүй байх шиг санагддаг шүү.

-Үнэн. Тийм учраас туршлагатай ахмадуудаасаа голыг нь олсон үнэн үгийг сонсож, өөрийгөө залуурдаж явах учиртай юм.

-Алдар нэрд гарч, амьдралаас тасрах үе бүхий л уран бүтээлчдэд байдаг болов уу гэж боддог. Та ийм үедээ хэрхэн өөрийгөө залдаг вэ?

-Хүн өөрийгөө үргэлж боловсруулж, гадаад орчноо мэдэрч байх хэрэгтэй л дээ. Хань бас их үүрэгтэй. Яг үнэнийг нь онож хэлдэг юм. Ижий аав, найз нөхөд ч хэлнэ. Би энэ орчлонд амьдрах л гэж ирсэн болохоор бусдын адил жаргал, зовлонг туулна шүү дээ. 

-Таны хань бие биелгээ хийдэг урлагийн өндөр мэдрэмжтэй хүн. Гэхдээ таныг энэ олон жил хил хязгаараар явахад “миний хань одоо боль, гэр орон чинь хэцүүдлээ” гэж нэг ч удаа хэлж байгаагүй гэж үү?

-Үгүй. Харин ч эсрэгээрээ. Бригадаар явахад ядарч байна уу гээд л 100 гаруй километрийн цаанаас хоол, унд барьсаар тосоод ирдэг шүү. Унтаад босоод ирэхэд хамаг юм угааж цэвэрлээд тавьчихсан байдаг. Түүнийг нь хараад үнэхээр хайр хүрдэг. Би ийм сайхан ханьгүй бол ёстой сүйрээ. Сайн ээжийн өврөөс гараад сайн ханьтай учирна гэдэг бол хамгийн том аз. Би заримдаа ганцаараа юманд явахдаа их ядардаг шүү. Миний хань их халамжтай хүн. Би ч дутахгүй. Ажлыг би маш хурдан чанартай хийдэг. Хоол цай сайтай. Бид хоёр гэртээ үнэтэй чамин гэхээс илүү эвтэйхэн, цэвэрхэн юм худалдаж авах дуртай. Бид гэрэл зурагт дуртай. Аялах дуртай. “Жаргах нас шүү, жаргалаа бод” гэж би нөхөртөө хэлдэг юм. Бид хоёр бие биенээ ойлгоод сайхан л амьдарч байна. Амьдралд өөр юу хэрэгтэй гэж. Хүмүүсийг хүлээн зөвшөөртөл нь бид амьдарлаа шүү дээ.

-Монгол Улсын Гавьяат Жүжигчин цол хүртэхэд танд ямар сэтгэгдэл төрж байв?

-Их сонин сүрдмээр ч юм шиг, бахархмаар ч юм шиг мэдрэмж төрсөн. Сүүлд нь хүмүүс “Гавьяат аа” гэхээр нь нуугдчихмаар ч юм шиг санагддаг байсан. “Гавьяат дээшээ” гэхэд нь зугтаачихмаар ч юм шиг... /инээв. сурв/ Гавьяатынхаа тэмдгийг зүүгээд ордноос гараад ирэхэд манай чуулгынхан бүгдээрээ ирчихсэн “Цээлийн харгуйг нууцхан ширтээд, цэрэг чамайгаа дуулан хүлээнэ...” гээд хоороороо дуулсан. Би ёстой тэгнэ гэж төсөөлөөгүй.

-Казахстаны хилийн албаны захирал, хошууч генерал Б.И.Киргизбаев 2008 онд Хил хамгаалах байгууллагад айлчлахдаа ХЦДБЧ-ын тоглолтыг үзэж, “Монголын тал нутаг” дууг танаар хоёр ч удаа дахиулсныг санаж байна.

-Тийм шүү. Намайг Италид мэргэжил дээшлүүлээд ирсний дараахан энэ тоглолт болсон юм. Тэр генерал хөгжмийн өндөр мэдрэмжтэй хүн байсан. Надаар “Монголын тал нутаг” дууг дуулуулаад, “Уудам тал нутгийн тухай сайхан дууг уянга яруу, чин сэтгэлээсээ магтан дуулна гэдэг эх орноо жинхэнэ хайрладаг хүний сэтгэлийн илэрхийлэл” гэж хэлж билээ.

-Хоёулаа одоо ирээдүйн талаар ярья. Ойрын таван жилийн хугацаанд таны амьдралд ямархуу өөрчлөлтүүд гарна гэж төсөөлж байна?

-Анзаараад байхад хүмүүс мэргэжил, чадвар шаардсан амьд хөгжмийн бүтээлүүдийг сонсдог болжээ. Тийм учраас нийгмийн хэрэгцээг хангасан мэргэжлийн уран бүтээл манай чуулгаас ундарч гарах байх. Чадварлаг дуучдаа дэлхийн тайзан дээр гаргахын тулд зүтгэх хэрэгтэй. Насан өндөр болсон хойноо энэ чуулгын төлөө ийм сайхан юм хийж билээ гээд өөрөөрөө бахархах байх хэрэгтэй. Үүний тулд эрэл хайгуул хийж, суралцах хэрэгтэй шүү дээ. Үе үеийн удирдлагууд ХЦДБЧ-ыг дэмжиж ирсэн түүхтэй. Зууны манлай хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдоржийн нэрэмжит чуулга боллоо. Тэгэхээр ойрын таван жилийн хугацаанд дуурь, жүжиг гарна гэж бодож байна. Манайд мэргэжилтэй боловсон хүчин бий. Эр бяр нь ханхалсан сайхан дуучид ч байна. Энэ сайхан залуучуудад чадвар шаардсан бүтээл тавиад өгөхөөр аяндаа улам хөгжөөд, урам зориг ороод, чадвар чансаа нь сайжраад ирнэ. Олон улсын мэргэжлийн дуучдын уралдаанд ХХЕГ-аас дэмжээд манай залуучуудыг явуулаасай. Байр эзлэхгүй байсан ч хамаагүй. Уран бүтээлч хүн гэдэг чинь бүтээлээс бүтээлийн хооронд, уралдаанаас уралдааны хооронд өсөж хөгждөг юм. Чуулгынхаа уран бүтээлчдийг гадаад явж, эх орноо гадна талаас нь хараасай гэж боддог. Айлчлан тоглолт хийлгээсэй, сэтгэхүйг нь задлаасай, мэргэжил чадварыг нь дээшлүүлээсэй гэж боддог шүү. Үүний тулд хүнээ зөв сонгох хэрэгтэй. Салхи оруулах гэж үүнийг хэлээд байгаа юм. Урлагийн тогоо хатуу шүү. Атаа жөтөө, хэл ам, шунал хүсэл, хэрүүл тэмцэл дундаас хөдөлмөрлөж гарч ирэх хэрэгтэй. Өвөг дээдсийнхээ үлдээсэн газар нутгийг хайрлан хамгаалж, хөх тэнгэр, байгаль дэлхийгээ шүтэж,сэтгэл зүрхээ цэвэр ариун байлгаж, эрдэм номыг эрхэмлэн дээдэлж, хүнд сайн санаж, ажил хөдөлмөрийг чин шударгаар хийж, хүнд сайн санаж явахад, урагшлах зам саруул сайхан дардан болж цэнгэлийн манлайд хүрнэ дээ. Ингэж байж л нийгмийг урагш хөтөлсөн уран бүтээлийн ертөнцөд цахиур хагалсан сайхан уран бүтээлүүд төрөн гарна.

-ХЦДБЧ-ын уран бүтээл чанаржих тусам хилчдийн маань сэтгэл цэлмэж байдаг уялдаа холбоотой. Тиймээс танд уран бүтээлийн өндөр амжилт хүсээд ярилцлагаа өндөрлөе.

-Баярлалаа. Бүтээсэн бүтээл минь он цагийг түүчээлэн олон хүмүүсийн итгэл, сэтгэлийн гал дээр уянга нэмэн эгшиглэх болтугай. Зовлондоо бүдрэхгүй жаргалдаа ташууралгүй, энэхэн биеэ эрдмээр гоёж аав ижийнхээ нэрийг өндөрт өргөж, өөрийн нэрийг бүтэн байлгаж, зорьсон зорилгынхоо төлөө тууштай хөдөлмөрлөж явах нь амьдралын минь утга учир, эрхмийн дээд жаргал юм даа.

                                                                                                                     Хошууч Ж.ОЮУН-ЭРДЭНЭ